Zachowek – komu się należy i jak go obliczyć w praktyce?

Zachowek to jedno z najczęściej występujących roszczeń w sprawach spadkowych. Choć jego nazwa brzmi niepozornie, w praktyce często staje się źródłem poważnych konfliktów rodzinnych i długotrwałych procesów sądowych. Jest to instytucja, która ma chronić najbliższych spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem ich udziału w majątku – nawet jeśli zostali pominięci w testamencie.

W świetle polskiego prawa zachowek stanowi gwarantowaną część wartości spadku, przysługującą określonym członkom rodziny. Nie jest to darowizna ani zapis, lecz roszczenie pieniężne, które można dochodzić od osób, które otrzymały spadek lub znaczące darowizny od zmarłego.

Komu przysługuje zachowek

Prawo do zachowku wynika z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego i przysługuje wyłącznie najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, czyli:

• zstępnym – dzieciom, wnukom i prawnukom (jeśli żyją, dziedziczą w tej kolejności),
• małżonkowi, który w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim ze spadkodawcą,
• rodzicom – ale tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił zstępnych.

Prawo do zachowku nie przysługuje dalszym krewnym, takim jak rodzeństwo, dziadkowie czy ciotki i wujowie. Nie mogą się o niego ubiegać także osoby pozostające ze spadkodawcą w związku nieformalnym (konkubenci), nawet jeśli tworzyły wspólne gospodarstwo domowe.

Zachowek przysługuje w dwóch sytuacjach: gdy osoba uprawniona została całkowicie pominięta w testamencie, lub gdy otrzymała mniej, niż wynikałoby z jej udziału w dziedziczeniu ustawowym.

Jak obliczyć wysokość zachowku

Ustalenie wysokości zachowku wymaga kilku etapów obliczeniowych. Najważniejszym pojęciem jest tzw. substrat zachowku, czyli czysta wartość spadku powiększona o darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia.

Podstawowy wzór można zapisać następująco:

Zachowek = Udział ustawowy × (1/2 lub 2/3) × Substrat zachowku

gdzie:

• udział ustawowy to część, jaką dana osoba odziedziczyłaby, gdyby nie istniał testament,
• 1/2 udziału stosuje się wobec osób pełnoletnich i zdolnych do pracy,
• 2/3 udziału – wobec osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy.

Do substratu zachowku dolicza się także wartość darowizn przekazanych przez spadkodawcę w okresie jego życia, zapisy windykacyjne, majątek nabyty przez spadkobierców, który w rzeczywistości stanowi część dorobku zmarłego.

Z kolei od substratu odejmuje się długi spadkowe, takie jak kredyty, koszty pogrzebu czy inne zobowiązania finansowe spadkodawcy.

Przykład 

Załóżmy, że spadkodawca pozostawił majątek o wartości 600 000 zł oraz żonę i dwoje pełnoletnich dzieci. W przypadku dziedziczenia ustawowego każdy z nich odziedziczyłby po 1/3, czyli po 200 000 zł. Jeśli jedno z dzieci zostało całkowicie pominięte w testamencie, przysługuje mu zachowek w wysokości 1/2 udziału ustawowego, a więc 100 000 zł.

W ten sposób dziecko może żądać zapłaty tej kwoty od osób, które odziedziczyły majątek lub otrzymały darowizny wchodzące do substratu spadku.

Wysokość zachowku a darowizny

Zachowek nie zawsze jest prostym ułamkiem majątku. Jeśli osoba uprawniona otrzymała wcześniej darowizny od spadkodawcy (np. mieszkanie lub znaczną sumę pieniędzy), wartość tych darowizn zalicza się na poczet zachowku. Oznacza to, że jeśli darowizna przekracza jego wysokość, uprawniony nie może już żądać dopłaty.

W odwrotnej sytuacji – gdy darowizna była niższa – różnicę można dochodzić od innych spadkobierców.

Terminy i przedawnienie

Roszczenie o zachowek nie jest bezterminowe. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego:

• roszczenie przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu,
• jeśli testamentu nie było – termin liczony jest od śmierci spadkodawcy.

Po upływie tego okresu uprawniony traci możliwość skutecznego dochodzenia należności w sądzie, nawet jeśli zachowek był bezsporny co do zasady.

Warto wiedzieć

Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się wartość majątku według cen z chwili orzekania, a nie z momentu śmierci spadkodawcy. To szczególnie ważne w przypadku nieruchomości, których ceny w ostatnich latach w wielu regionach – także w Rumi i okolicach Trójmiasta – znacznie wzrosły.

Zachowek przysługuje wyłącznie w formie pieniężnej, choć strony mogą zawrzeć ugodę i rozliczyć się w inny sposób, jeśli osiągną porozumienie.

Jeśli Twoja sprawa dotyczy majątku lub nieruchomości położonych w Rumi czy na Pomorzu, warto skonsultować się z prawnikiem z Rumi, który zna lokalne realia i pomoże prawidłowo określić wartość zachowku.

Znaczenie zachowku w praktyce

Zachowek pełni w systemie prawa spadkowego rolę bezpiecznika – chroni najbliższą rodzinę zmarłego przed całkowitym pozbawieniem ich środków utrzymania i udziału w majątku rodzinnym. Z drugiej strony, bywa powodem trudnych emocjonalnie sporów między członkami rodziny.

Dlatego przy planowaniu testamentu warto już wcześniej rozważyć skutki jego rozrządzeń pod kątem zachowku, a w razie potrzeby skorzystać z pomocy prawnika. Pozwoli to uniknąć konfliktów i zapewnić, że wola spadkodawcy zostanie zrealizowana w sposób zgodny z prawem i poszanowaniem interesów najbliższych.

Podsumowanie

Zachowek pełni ważną rolę w systemie prawa spadkowego – chroni interesy najbliższej rodziny zmarłego i zapewnia im udział w majątku, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Dzięki tej instytucji dziedziczenie pozostaje bardziej sprawiedliwe i zgodne z zasadą ochrony więzi rodzinnych. W praktyce wysokość zachowku zależy od wartości spadku, stopnia pokrewieństwa oraz sytuacji życiowej osoby uprawnionej, dlatego każdą sprawę warto rozpatrywać indywidualnie.

Jeśli mieszkasz w województwie pomorskim i stoisz przed sprawą dotyczącą zachowku – niezależnie, czy chodzi o jego obliczenie, wypłatę czy obronę przed roszczeniem – warto skorzystać z pomocy prawnika z Rumi, który posiada doświadczenie w prowadzeniu spraw spadkowych i pomoże Ci skutecznie zabezpieczyć Twoje prawa.

Odwiedź stronę radcy prawnego Tomasza Markiewicza i zapoznaj się możliwościami pomocy.